To Wyci±¿e czy te Wyci±¿a, w Wyci±¿u czy w Wyci±¿ach? - na ten k³opot z odmian± nazwy podnowohuckiego osiedla zwróci³a nam uwagê nasza Czytelniczka, gdy zamie¶cili¶my na ³amach „G³osu” urzêdowy komunikat w sprawie zagospodarowania przestrzennego Wyci±¿y a nie Wyci±¿a.
Jêzykoznawca prof. Walery Pisarek: - Takich w±tpliwo¶ci, co do odmiany budzi wiele nazw miejscowo¶ci. Ja odmienia³bym Wyci±¿e jak Za³ê¿e, czyli w Wyci±¿u tak jak w Za³ê¿u. Udajê siê zatem do Wyci±¿a… Ale – zastrzega profesor - ja tutaj w Nowej Hucie jestem elementem nap³ywowym, a ka¿dy z nas odwo³uje siê do swojego jêzykowego do¶wiadczenia. Pamiêtam, ¿e kiedy¶ kto¶ pyta³ mnie „czy tramwaj staje na Strudze” – maj±c na my¶li ulicê Struga. Podobnie w Warszawie mówiono „na Nowotkach” – a chodzi³o o ulicê Nowotki - by³o to odwo³anie do historycznej nazwy „na Nalewkach”, gdy¿ ul. Nowotki le¿a³a w tym rejonie – t³umaczy prof. Walery Pisarek. I radzi by w u¿ywaniu nazwy miejscowo¶ci odwo³aæ siê do tego, jak mówi± rdzenni mieszkañcy.
***
W tym przypadku trudno wspomóc siê histori±, choæ Wyci±¿e przesz³o¶æ maj± bogat±. Na terenie Wyci±¿y archeolodzy odnale¶li liczne ¶lady kultur prehistorycznych. Nic w tym dziwnego, gdy¿ wzd³u¿ lewego brzegu Wis³y znajduje siê pas niezwykle urodzajnych ziem lessowych, sprzyjaj±cych rozwojowi rolnictwa. Dogodny, czêsto obronny teren, urodzajna gleba, blisko¶æ rzeki stanowi±cej drogê komunikacji i obfituj±cej w ryby, rozleg³e lasy na prawym brzegu rzeki - Puszcza Niepo³omicka dostarczaj±ca zwierzyny ³ownej oraz prawdopodobnie pierwotnie bezle¶na okolica lewego brzegu, zachêca³a ludzi do osiedlania siê tutaj.
I ludzkie osady powstawa³y tu ju¿ pocz±wszy od neolitu. Istnia³ tu ca³y szereg osad, odkrywanych dzi¶ przez archeologów w Mogile, Pleszowie, Branicach, Ruszczy, Ko¶cielniakach, Igo³omii, Zofipolu i Wyci±¿ach. Pierwsze ¶lady sta³ego osadnictwa na tym terenie zwi±zane s± z tzw. kultur± ceramiki wstêgowej rytej (od ok.4300 do 3500 lat przed Chr.). Nazwa pochodzi od kulistej formy naczyñ glinianych, ozdabianych specyficznym ornamentem w kszta³cie wstêg spiralnych.. Ludno¶æ tej kultury pochodzi³a znad ¶rodkowego Dunaju, przyby³a nad górn± Wis³ê z obszaru Moraw przez Bramê Morawsk±. Osiedleñcy, pos³uguj±c siê prymitywnymi metodami, uprawiali rolê i hodowali zwierzêta. Zamieszkiwali w osiedlach sk³adaj±cych siê b±d¼ to z wielkich domów o ¶cianach konstruowanych ze s³upów drewnianych na planie prostok±tnym, albo w jamach ziemiankowych o g³êboko¶ci od 1,5 do 2 m i ¶rednicy od 2 do 3m. W¶ród jam odkrytych w Wyci±¿ach wyró¿nia siê jedna - z okr±g³ym paleniskiem, o ¶rednicy do 140 cm. Mia³a ona 26 m d³ugo¶ci i 11 m szeroko¶ci, by³a zorientowana w kierunku wschód – zachód. Znaleziono w tym miejscu tak¿e spor± ilo¶æ ceramiki, m. in. kilkadziesi±t charakterystycznych kubków ze spiczastym dnem, oraz glinian± figurkê kobiec± wyobra¿aj±c± zapewne jakie¶ ¿eñskie bóstwo p³odno¶ci i urodzaju. Ta figurka jak i wyj±tkowe rozmiary owej ziemianki, sugeruj± ¿e mog³o to byæ miejsce o charakterze kultowym. Jeszcze przed I wojn± ¶wiatow± w Wyci±gach zarejestrowano jeszcze jedno ciekawe znalezisko - okaza³y miecz br±zowy, datowany na 3 okres epoki br±zu (1300 –1100 przed Chr.) najprawdopodobniej import z Wêgier. Archeologów zastanawia³o równie¿ odkrycie fragmentu formy kamiennej do odlewania br±zu. Chatê odkryt± kilkana¶cie lat temu chatê, datuje siê na VII wiek naszej. Czworok±tne s³upy podtrzymywa³y konstrukcjê dachu, a od strony zewnêtrznej do s³upów tych przylega³y dranice ¶cian chaty, ³±czone na zr±b w naro¿nikach domostwa. Wewn±trz by³a pod³oga klepiskow± i palenisko. D³u¿sze ¶ciany chaty mia³y po 4,7 m, krótsze po 4 m. Drewniane ¶ciany wznosi³y siê nieco ponad poziom gruntu, a po³acie dachu wsparte by³y na drewnianej ramie, a nie bezpo¶rednio na ziemi, co pozwala wysnuæ wniosek, ¿e by³a to pó³ziemianka. Analiza dendrochronologiczna próbek drewna z chaty, wykaza³a i¿ dêby na budowê tego domostwa zosta³y ¶ciête miêdzy rokiem 625 i 635. W obiekcie znaleziono liczne narzêdzia i ozdoby g³ównie ¿elazne. Obecno¶æ w zespole ceramiki z chaty pojedynczych fragmentów naczyñ obtaczanych dowodzi, i¿ w tym czasie w¶ród S³owian zamieszkuj±cych okolice Krakowa pojawi³y siê pierwsze próby wykorzystania ko³a garncarskiego.
***
Z pó¼niejszych odkryæ wiemy, ¿e zabudowa wsi mia³a uk³ad placowy z wykszta³conym prawdopodobnie pó¼niej odcinkiem ulicowym (wzd³u¿ ul. Wyci±skiej), ale odkrycia archeologów pochodzenia nazwy miejscowo¶ci nie wyja¶niaj±. Piotr Maroszek w swoim opracowaniu „Dzieje parafii Ruszcza do 1945r.” pisze, i¿ nazwa miejscowo¶ci nie ma wyja¶nionej etymologii. Wyci±¿e by³y wsi± po³o¿on± przy trakcie na Ru¶, czê¶ciowo na terenie lewobrze¿nego starorzecza Wis³y. Pierwsz± wzmiankê o miejscowo¶ci zapisano w 1338 roku – Kazimierz Wielki zatwierdzi³ wówczas wyznaczone granice wsi . Jan D³ugosz podaje, ¿e Wyci±¿e podarowa³a kapitule krakowskiej Bruna Hogerowa, ¿ona biskupa kru¶wickiego. We wsi znajdowa³ siê zatem dwór kapitulny z domami w dobrym stanie, ogrodem, rolami dworskimi i ³±kami, prócz tego by³o tam 14 ³anów kmiecych, 3 karczmy z rolami, 10 zagród, 6 gajów kapitulnych i gaje gminne, jezioro Szubienin, 3 mniejsze jeziorka i 4 sadzawki. Granicê z Niepo³omicami stanowi³a Wis³a, ale „w którym¶ roku niepo³omiczanie przemoc± odprowadzili Wis³ê ze starego koryta w inne miejsce, ze szkod± dla Wyci±¿a”. ¦redniowieczne zapisy tej nazwy do rozwi±zania jêzykowego rebusa zawartego w nazwie wcale nas nie przybli¿aj±: „Wilczanze -1338”, „de Wilczanza – 1410”, „Vicz±sze – 1433”, „Vilczy±ze – 1410”. Sk±din±d wiemy, ¿e nazwa s±siednich miejscowo¶ci Ruszcza czy Branice wi±zana byæ mo¿e z osadnictwem jenieckim (Ruszcza od s³owa Rus, Branice od „bran” - jeniec?), ale co mog± oznaczaæ wymienione nazwy Wyci±¿y? W 1581 r. wie¶ liczy³a ju¿ 31 pó³³anków kmiecych, 5 zagród z rol±, 5 komorników z byd³em, 8 bez byd³a, 4 czynszowników, 2 dudów, ¾ ³anu ziemi karczemnej i 1 kijaka.
* * *
W 1787 roku, wed³ug spisu ludno¶ci diecezji krakowskiej, w Wywi±¿e zamieszkiwa³o 384, a Przylasek - 317 mieszkañców wyznania rzymsko-katolickiego. „¯ydów we wsi nie by³o”.
Do koñca XVIII w. wie¶ wraz z obszernym folwarkiem, dworem i stawami (które znajdowa³y siê po wschodniej stronie placu wiejskiego, w rejonie obecnej ul. Tymiankowej) nale¿a³a do kapitu³y krakowskiej. Przed rokiem 1782 pojawi³a siê nazwa Przylasek. Pod koniec XVIII w. Wyci±¿u ¿y³o ok. 400 mieszkañców i znajdowa³o siê tam 70 domów oraz dwór kapitulny, funkcjonowa³y dwie karczmy i m³yn. W tym czasie wie¶ zosta³a przejêta przez skarb pañstwa.
S³ownik Geograficzny Królestwa Polskiego opisuje wie¶ w 1895: „nale¿y do parafii rzymsko-katolickiej w Ruszczy… Le¿y przy go¶ciñcu z Krakowa, do którego jest 18 kilometrów”. W latach 1840-1945 wie¶ nale¿a³a do Pañstwa Ko¶cielnickiego bêd±cego w³asno¶ci± Wodzickich. Od 1951 wie¶ wesz³a w sk³ad Nowej Huty. Dzi¶ wschodni± granicê Wyci±¿y wytycza torowisko, nale¿y do niego jeszcze kilka domów przy ul. Igo³omskiej.
***
Id±c za rad± Profesora pytamy o nazwê miejscowo¶ci jej mieszkañców. A jak mówi±? Dyrektor szko³y podstawowej sk³ania³by siê raczej do liczby mnogiej – te Wyci±¿e i na pieczêci szko³y widnieje nazwa „w Wyci±¿ach”. Tak te¿ adresowane s± ró¿ne pisma urzêdowe - skoro w³adza lokalna przyjmuje taka pisowniê to takiej odmiany nale¿y u¿ywaæ.
– Oczywi¶cie „Te Wyci±¿e” i „w Wyci±¿ach” - mówi z przekonaniem starsza pani, spotkana na przystanku autobusowym. Ona sama „w Wyci±¿ach” – mówi z naciskiem - mieszka od urodzenia, czyli 67 lat…
Pytam o ulicê Ciekaniec. - Takiej nie ma. W Przylasku mówi³o siê o „Ciekawcu” – s³yszê w odpowiedzi.
Biegn±ca przez osiedle g³ówna ul. Wyciska, wzd³u¿ której generalnie wie¶ siê rozrasta³a, wiedzie w stronê Wolicy. Osiedle liczy dzi¶ oko³o 300 numerów, ostatnio powstaje tu sporo nowych domów. Jest szko³a podstawowa, dwa sklepy spo¿ywcze, sklep hydrauliczny, zak³ad wulkanizatorski, zak³ad pogrzebowy. Wiatry wiej± zwykle od strony Branic.
- Ró¿ni ludzie, ró¿nie mówi± – s³yszê w miejscowym sklepie od m³odego sprzedawcy. Ale „ja mieszkam w Wyci±¿ach”. - Ja równie¿, potwierdza klient w ¶rednim wieku.
Krystyna Lenczowska
Ten serwis u¿ywa cookies i podobnych technologii (brak zmiany ustawienia przegl±darki oznacza zgodê na to)Prezentowane na stronie internetowej informacje stanowi± tylko czê¶æ materia³ów, które w ca³o¶ci znale¼æ mo¿na w wersji drukowanej "G³osu - Tygodnika Nowohuckiego".
