Wieś Mogiła w XIX wieku (II)
Dodane przez Administrator dnia 15/11/2008 12:55:43
TOPOGRAFIA MOGIŁY W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX WIEKU
W 1833 roku powierzchnia wioski Mogiły wynosiła 1597 mórg miary chełmińskiej. Jedna morga chełmińska odpowiadała 0,56 hektara. Powierzchnie gruntów w tym artykule podane zostały w morgach chełmińskich.
Treść rozszerzona
Aleja Jana Pawła II i ul. Ptaszyckiego położone są na dawnym głównym trakcie handlowym, który prowadził z Krakowa do Lublina, i nazwany był w pierwszej połowie XIX wieku, Gościńcem Lubelskim lub Gościńcem z Krakowa. Od miejsca, w którym ul. Ptaszyckiego przecina rzekę Dłubnię, trakt ten biegł w kierunku wschodnim w linii prostej aż poza kopiec Wandy, i omijał go od strony południowej. Tuż przed kopcem Wandy trakt wchodził do krótkiego wąwozu, który kończył się tuż po wschodniej stronie kopca. Po wyjściu z wąwozu gościniec biegł dalej wśród pól uprawnych w kierunku wschodnim. Tuż za kopcem Wandy, od jego wschodniej strony, z Gościńca Lubelskiego biegła w kierunku północnym droga zwana Solarką.
+ + +
Tereny położone wokół i w pobliżu kopca Wandy nazywały się Pod Mogiłcze. Zakres granic Mogiły opracowany został na podstawie mapy z oczynszowania Mogiły z 1833 r. i mapy katastralnej tej wioski z roku 1848 roku. Zachodnia granica Mogiły biegła od terenu, na którym znajduje się dzisiaj Nowohuckie Centrum Kultury, przez aleję Jana Pawła II, przecinała dzisiejsze osiedle Handlowe, następnie biegła wzdłuż al. Przyjaźni i al. Solidarności do ogródków działkowych nad Dłubnią. Tuż za ogródkami skręcała na południe i, mniej więcej w połowie odcinka między aleją Solidarności a ul. Ptaszyckiego, kierowała się na północny-wschód. Na terenie obecnej Huty im. Tadeusza Sendzimira skręcała w kierunku południowym ku rzece Wiśle. Północno-wschodnia część wioski znajdowała się na gruntach nazywanych w XIX wieku Ujastek. Dziś są one na terenie Huty im. T. Sendzimira.
Południowa granica Mogiły opierała się o lewy brzeg Wisły. Teren położony wzdłuż tej rzeki, na wschód od obecnego ujścia Dłubni do Wisły, nazywany był Zatyką, a tereny w południowo-wschodniej części Mogiły, gdzie dziś znajdują się hałdy żwirowe nazywano Kobiele. Zachodnia granica wioski od rzeki Wisły skręcała na północ i biegła między osiedlem Lesisko a Laskiem Łęgowskim przez Łąki Nowohuckie w kierunku obecnego Nowohuckiego Centrum Kultury. Obecne osiedla: Centrum A, B, C, D i E, plac Centralny, os. Młodości, Na Skarpie, Ogrodowe, Willowe, Hutnicze, Wandy, Stalowe, znajdują się na dawnych gruntach uprawnych należących w XIX wieku do Mogiły. Grunty położone na północ od alei Jana Pawła II, między placem Centralnym a osiedlem Ogrodowym, nazywano Wzorem pod Krzyżykiem, a grunty położone od osiedla Wandy do rzeki Dłubni - Wzorem od Bieńczyc. Dalej na północ rozciągały się grunty wiosek Bieńczyc i Krzesławic.
+ + +
W tradycji lokalnej wieś Mogiła dzieliła się na dwie gromady wiejskie: gromadę Kopaniec i gromadę Mogiła. W dokumentach urzędowych z XIX wieku w pewnych sytuacjach podział ten uwzględniano, mimo że urzędnicy traktowali wioskę jako administracyjną całość. Na przykład, przy sporządzaniu inwentarza oczynszowanej Mogiły w 1833 roku, geometra, Bełcikowski osobno zapisywał w inwentarzu grunty uprawne i siedliska ludzkie należące do obu gromad. Nazwy Kopaniec lub Przyległość Kopaniec funkcjonowały jako określenie części wioski, położonej na południe od klasztoru Cystersów. Jej zasięg w kierunku wschodnim ograniczała rzeka Dłubnia i pola przylegające do niej. Siedliska ludzkie na terenie Kopańca były rozrzucone na obszarze między klasztorem Cystersów a Laskiem Mogilskim i w ogólnej liczbie siedlisk całej wioski Mogiły stanowiły bardzo niewielki procent. Najwięcej siedlisk ludzkich znajdowało się we wschodniej części Mogiły, na południe od kopca Wandy. Ta część wioski była określana jako Gromada Mogiła. Obie gromady miały odrębnych sołtysów w pierwszej połowie XIX wieku. W sprawach, które dotyczyły wszystkich mieszkańców wioski, sołtysi działali przed urzędami wspólnie i razem podpisywali się w dokumentach. Na początku XIX wieku nie pamiętano już, skąd pochodzi nazwa Kopaniec. Urzędnik Komisji Włościańskiej, kiedy rozmawiał o tym z mieszkańcami zanotował tylko, że nazwa prawdopodobnie wywodzi się od „wykopywania”, czy „kopania” ziemi, ponieważ dawniej rosły tu drzewa i krzewy. Wykopano je, kiedy zaczęto przygotowywać grunty pod uprawę.
+ + +
Zatrzymajmy się na chwilę przy skrzyżowaniu ul. Ptaszyckiego i al. Jana Pawła II z ul. Klasztorną. Sieć dróg dziewiętnastowiecznej Mogiły z niewielkimi różnicami zachowała się do obecnych czasów. Ulica Klasztorna w pierwszej połowie XIX wieku nosiła nazwę Drogi do Gościńca. Na rogu, przy skrzyżowaniu ul. Bulwarowej z Aleją Jana Pawła II, obok obecnej stacji benzynowej, stał tak zwany „Domek Chirurga”. Być może w 1833 roku, kiedy pojawił się w dokumentach, nazwa domu pochodziła od jego byłego lub aktualnego mieszkańca. Na rogu skrzyżowania ul. Klasztornej z ul. Ptaszyckiego, w miejscu gdzie dziś znajduje się serwis samochodowy, w XIX wieku stał budynek, który do 1815 r. służył jako dom zajezdny dla podróżnych. Kiedy utworzono gminę Mogiła po 1815 roku, biuro i mieszkanie wójta umieszczono właśnie w tym budynku. Po lewej stronie - tuż obok ul. Klasztornej - płynęła od strony Krzesławic, w kierunku południowym, Młynówka. Rzeczka ta zasilała dwa młyny, które stały w południowej części wioski. Było to sztuczne koryto rzeczne wykopane m. in. na potrzeby tych młynów. Młynówka wypływała z rzeki Dłubni, w pobliżu granicy wiosek Mogiły i Krzesławic.
Przejdźmy teraz ul. Klasztorną w kierunku Wisły. Do dziś w Mogile stoi drewniany kościół p.w. św. Bartłomieja. Historią mogilskiej parafii zajmiemy się przy innej okazji. Dziś nadmienimy tylko, że w XIX wieku Cystersi nie posiadali prawa patronatu nad tą parafią i kościołem św. Bartłomieja. Plebania miała własne dochody finansowe. Budynki gospodarcze oraz ogrody folwarku plebańskiego przylegały do kościoła św. Bartłomieja od strony północnej i sięgały do obecnego parku przy Willi Rogozińskich. W 1833 roku nie było tu drogi w miejscu obecnej ul. Sieroszewskiego. Natomiast płynął tędy wąski kanał zasilany wodą z Młynówki przy ul. Klasztornej. Na terenie dzisiejszego Szpitala im. Stefana Żeromskiego znajdowały się grunty orne, tak zwane Pole Plebańskie, które należało do proboszczów parafii w Mogile.
+ + +
Naprzeciwko bramy wejściowej na dziedziniec przed bazyliką Cystersów, po prawej stronie stał budynek karczmy, a obok niej od południowej strony budynek szkoły wiejskiej, którą w XIX wieku opiekowali się Cystersi. Mijamy klasztor i zbliżamy się do skrzyżowania ulic Klasztornej i Żaglowej, gdzie tuż przy południowym murze okalającym dziedziniec klasztorny stał młyn. Młynówka, o której wspomniałem, płynęła przez ogród i dziedziniec klasztorny tuż obok muru wzdłuż ulicy Klasztornej. Ówczesny dziedziniec przed klasztorem był przecięty drugim, wewnętrznym murem ceglanym, który biegł prostopadle do ul. Klasztornej - od muru zachodniego do fasady budynku klasztornego obok wejścia do furty klasztornej. Obecnie zachował się tylko fragment tego muru. W jego dolnej części, od strony pomnika Papieża, jest otwór pod ceglanym łukiem odciążającym, przez który płynęła Młynówka. Dalej rzeczka płynęła pod podobnym otworem o kształcie łuku pod murem zewnętrznym południowym, gdzie zachował się tylko fragment tego przejścia z cegieł łuku odciążającego, ale sam otwór już nie istnieje. Przez ten otwór w murze południowym Młynówka wpływała bezpośrednio na teren młyna Podklasztornego, i stąd skręcała w kierunku wschodnim, płynęła znowu przez teren klasztoru, wzdłuż obecnej ulicy ul. Żaglowej i za klasztorem, po przepłynięciu krótkiego odcinka na wschód, skręcała na południe. Przy skrzyżowaniu ulic Żaglowej i Stare Wiślisko, Młynówka dopływała do drugiego młyna i między tym młynem a północną krawędzią Lasku Mogilskiego wpływała do zakola rzeki Wisły.
+ + +
W XIX wieku koryto Wisły w okolicach Mogiły biegło inaczej niż obecnie. Tuż za Laskiem Mogilskim Wisła skręcała na północ. Płynęła obok wschodniej ściany lasu i przed skrzyżowaniem ulic Żaglowej i Stare Wiślisko skręcała po łuku na południe. Istniało wówczas zakole Wisły między lasem a obecnym dolnym korytem Dłubni, które wcinało się w środek wioski między obiema gromadami wiejskimi i przysparzało mieszkańcom wiele kłopotów. Wisła wylewała bowiem bardzo często na tereny Kopańca. Północnym skrajem Lasku Mogilskiego ciągnął się wówczas wał przeciwpowodziowy, ale miał znikomą skuteczność ochrony przed kaprysami rzeki. Do dziś po tym zakolu Wisły zachował się dolny odcinek biegu rzeki Dłubni od ul. Powiatowej i ul. Na Niwach aż do jej obecnego ujścia do Wisły. Szerokość koryta rzeki w tym miejscu jest większa niż w jej górnym biegu powyżej ulicy Powiatowej. Za obecnym ujściem Dłubni, Wisła tworzyła drugie zakole, ale bardzo płytkie zwrócone kolanem w kierunku południowym, po czym płynęła dalej w kierunku wschodnim. Tereny położone wówczas w obrębie zakola pierwszego, czyli między Laskiem Mogilskim a obecnym korytem Dłubni nie należały w XIX wieku do Mogiły. Obecnie obszar ten nosi nazwę Kępa. Dlatego geometra Bełcikowski w swoim inwentarzu i na mapie Mogiły nie uwzględnił tych gruntów.
Powróćmy jednak do skrzyżowania ulic Żaglowej z Klasztorną. Idąc od tego skrzyżowania ulicą Klasztorną w kierunku południowym, po prawej stronie - od obecnych budynków garażowych do ulicy Odmętowej - znajdowały się zabudowania gospodarcze folwarku klasztornego. Tuż przy ulicy Klasztornej stał murowany dwór zbudowany około 1783 roku, a za nim cztery stodoły sporej wielkości, postawione na słupach. Ściany tych stodół między słupami tworzyła plecionka. Urzędnik zanotował, że stodoły były w bardzo dobrym stanie technicznym. Jeśli mapa z 1833 roku oddaje dokładne rozmiary tych budynków, to po bazylice i zabudowaniach klasztornych były to drugie, co do wielkości zabudowania w Mogile. Natomiast spichlerz mieścił się w obrębie zabudowań klasztornych.
Teren na południe od klasztoru, między obecnymi ulicami Żaglową, Klasztorną i Starym Wiśliskiem nosił nazwę Kasztaleniec. Na południe od ulicy Stare Wiślisko rozciąga się błonie, zwane w 1833 r. Błoniem Kopaniec, na którym - przy obecnej ul. Klasztornej - stał wówczas budynek po dawnej cegielni, w kształcie czworoboku, z podwórzem pośrodku. W latach trzydziestych XIX wieku cegielnia była już nieczynna. Prawdopodobnie przed 1848 r. budynek został rozebrany lub przebudowany, ponieważ kataster z 1848 r. wykazuje na działce, na której stała cegielnia, dwa inne budynki.
W Mogile znajdowały się w XIX wieku dwa obszary leśne. Obecny Lasek Mogilski, nazywany wówczas Wiklą oraz drugi las, który dziś już nie istnieje, zwany Dębiną. Na miejscu wyciętej później Dębiny wybudowano osiedle Lesisko. Powierzchnia obu lasów w 1833 roku wynosiła 118 mórg, co stanowiło około 7,4 % całkowitej powierzchni wioski.
+ + +
Powróćmy jeszcze do skrzyżowania ulic Klasztornej i Ptaszyckiego. Idziemy wzdłuż ulicy Ptaszyckiego w kierunku kopca Wandy. Po prawej stronie mijamy stadiony Hutnika.
Na terenach obecnego Hutnika znajdowały się stawy należące do klasztoru Cystersów w Mogile. Tych stawów było osiem, a oddzielone były od siebie wąskimi groblami. Największy ze stawów miał powierzchnię 5,5 morgi, a najmniejszy miał wielkość 1,5 morgi. Wszystkie stawy miały kształt zbliżony do czworoboków. Były zasilane wodą wąskimi kanałami ze wspomnianej Młynówki. Tuż za stawami, aż do rzeki Dłubni, rozciągały się pola zwane Kopcowy Staw. Przechodzimy przez most nad Dłubnią i wchodzimy na teren dawnej Gromady Mogiła. Między rzeką Dłubnią a kopcem Wandy, płynęła w kierunku południowym przez Mogiłę druga Młynówka, która w tej części wsi zasilała dwa inne młyny. Koryto wspomnianej wcześniej Młynówki, płynącej obok klasztoru, było ukształtowane prawie w linii prostej, natomiast druga Młynówka, płynąca po wschodniej stronie rzeki Dłubni, często meandrowała, podobnie jak i sama Dłubnia. Ta druga Młynówka też wypływała z rzeki Dłubni, ale poniżej miejsca z którego wypływała pierwsza Młynówka.
Obok miejsca, w którym Młynówka przecinała ulicę Ptaszyckiego, przy jej lewym brzegu stały młyn i karczma. W Mogile oprócz dwóch karczem, skromniejszy wyszynk piwa i wódki prowadzono też w kilku zamożnych gospodarstwach na wsi (ze względu na dużą rozległość terytorialną wioski). Obie wspomniane karczmy miały dachy pokryte strzechą.
Czwarty młyn znajdował się w dolnym biegu Młynówki, tuż przed jej ujściem do rzeki Dłubni. Do dziś zachował się budynek murowany po tym młynie, ale pochodzący z późniejszych czasów. Poza tym na terenie folwarku klasztornego znajdowały się stajnie, obory i chlewy zbudowane z drewna. W latach trzydziestych XIX wieku były w dobrym stanie technicznym. W Mogile funkcjonował również browar w budynku nakrytym dachem gontowym, w bardzo dobrym stanie technicznym, w którym wyrabiano wódkę i piwo. Właścicielem browaru był klasztor Cystersów.
Tereny dzisiejszych łąk nowohuckich położone koło Nowohuckiego Centrum Kultury, które leżały w obrębie Mogiły, dzieliły się na regiony z własnymi nazwami. Łąki przy Nowohuckim Centrum Kultury nazywano Pod Stawie, a na południe rozciągał się Staw Pod Stawowym. Obecne siedliska ludzkie między ul. Ziarkową a Odmętową, na południe od Szpitala im. Żeromskiego nosiły nazwy: Staw Za Piekarczykiem i Za Barabaszem.
+ + +
W artykule nakreśliłem ogólny przegląd topografii Mogiły w roku 1833, a właściwie w pierwszej połowie XIX wieku, gdyż przez kilka dziesięcioleci topografia zachowała aktualność, z tą różnicą, że do 1848 r. ilość zabudowań mieszkalnych na terenie Kopańca znacznie wzrosła, co było być może wynikiem m.in. reformy czynszowej w latach trzydziestych XIX wieku.
Krzysztof Rosołek
