Głos - Tygodnik Nowohucki

CZAS ZATRZYMANY
Dodane przez Administrator dnia 30/11/2007 15:49:02

W wydanej w roku 2006 książce „Czas zatrzymany” znalazły się fotografie i teksty w większości opublikowane po raz pierwszy. Są one plonem akcji gromadzenia zdjęć, pamiątek, opracowań i wspomnień rodzinnych jakie napłynęły w odpowiedzi na apel skierowany w styczniu 2006 r. do dawnych i obecnych mieszkańców Nowej Huty. Projekt ten staraniem wielu osób i instytucji jest kontynuowany i stał się znaczącym wkładem w poznawanie nieodległej historii terenów wchłoniętych przez miasto powstałe w latach 50. ubiegłego wieku w miejscu dawnych wiosek o wielowiekowej historii.

Rodzina Nowaków z Czyżyn, ok 1900 r.

Rodzina Moskałów z Czyżyn, lata 30.

Treść rozszerzona

Liczne pokazy, artykuły prasowe, audycje radiowe i telewizyjne, a zwłaszcza promocja publikacji w Urzędzie Miasta Krakowa, po przyznaniu jej w marcu 2007 r. zaszczytnego tytułu Krakowskiej Książki Miesiąca - wzbudziły spore zainteresowanie publiczności. A wielka plenerowa wystawa pn. „Nowa Huta – najmłodsza siostra Krakowa” na Placu Centralnym w Nowej Hucie, w ramach cyklu imprez z okazji 750-lecia lokacji Krakowa, przywróciły zbiorową pamięć o społeczności skazanej w okresie PRL-u na przemilczanie lub marginalizację. Przywróciły jej godność i należne miejsce w lokalnej historii. Stereotypy za pomocą których indoktrynowano społeczeństwo przez całe dziesięciolecia, poddane zostały weryfikacji i konfrontacji z prawdziwą wersją historii opowiedzianą przez zwykłych ludzi, których życiorysy splotły się z tą ziemią. Dzięki zachowanym fotografiom i relacjom osób pamiętających jeszcze okres przedwojenny, okupację i lata 50. łatwiej można było dostrzec fałsz i obłudę działań propagandowych jakim poprzedni reżim polityczny poddał Nową Hutę i jej historię.
+ + +
Kilkadziesiąt tysięcy widzów obejrzało w nowohuckiej przestrzeni wielkoformatowe fotografie. W sposób symboliczny wpisani zostali w tutejszy proces dziejowy ludzie z Mogiły, Bieńczyc, Czyżyn, Krzesławic, Grębałowa, Luboczy i Pleszowa, zarówno znani: księża, wójtowie, działacze społeczni, sołtysi, bogaci kmiecie czy nauczyciele, jak i anonimowi, których utrwalony na zdjęciu wizerunek podczas procesji lub odpustu pozostał jedynym zachowanym po nich wspomnieniem. Tylko nielicznym spośród osób ukazanych na zdjęciach dane było dożyć chwili obecnej. Ale to wcale nie oznacza, że ich życie okaleczone wojnami, a wkrótce potem przeorane kolejnym eksperymentem społecznym przestało nas dotyczyć i że jest za późno na gromadzenie pamiątek po nich. Na tym polega istota projektu „Czas zatrzymany”. Historia to wrota do przyszłości, a współczesność jest konsekwencją dziejów, zarówno tych dalszych, jak i tych zapisanych w naszej pamięci. Dlatego warto zwrócić się ku tym dzielnym, a dziś nielicznym już ludziom, którzy w obronie ojcowizn, godności i wolności stawiali czoła przeciwnościom losu. Wielu z nich zapłaciło za podjęcie tej nierównej walki wysoką cenę. Migracje, rozproszenie, gwałtowny napływ obcych, zniszczone poczucie ciągłości, osłabione więzi rodzinne, dopełniały czary goryczy, a proponowane za wywłaszczenia zadośćuczynienie ze strony państwa było zwykłym szyderstwem. Honor miejscowych gospodarzy nie pozwalał im podjąć groszowych odszkodowań przekazywanych z reguły w depozyt. Trudno się temu dziwić, bowiem za 3 morgowe pole można było wtedy kupić zaledwie garnitur. Wielu z nich tracąc życiowy dorobek zupełnie się załamało. Były przypadki samobójstw, nagłych chorób, rozpaczy, rozpicia i nędzy. Byli jednak i tacy, którzy znaleźli w sobie dość siły, aby w doświadczeniu płynącym z wiary i rozumu, pracy i miłości, dać podstawy egzystencji następnym pokoleniom. Łącząc tradycję wyniesioną z rodzinnego domu z nowoczesnością jaką oferował ówczesny system, wtapiali się w nowe środowisko, podejmowali naukę, znajdowali pracę i nowe mieszkania. Nie było to łatwe. Dramatyczne dla miejscowej ludności zmiany były praktycznie kontynuacją okupacyjnej gehenny, od represji hitlerowskich nastąpiło płynne przejście do prześladowań okresu komunizmu. Zburzenie systemu dotychczas wyznawanych wartości i dynamika wydarzeń prowadziły do konfliktów ze światem zewnętrznym i problemów wewnętrznych. Ich przezwyciężenie wymagało postaw heroicznych, czego nie można było oczekiwać od wszystkich. Za wstrząsające zmagania z rzeczywistością trzeba było niekiedy zapłacić życiem. Jeszcze częściej przesiedleniem lub emigracją. Przypominanie tych faktów nie ma na celu rozdrapywania ran, a jedynie okazanie, że nie padliśmy ofiarą powszechnej amnezji. Sowietyzacja pociągnęła za sobą w skali kraju tysiące ofiar, zwłaszcza wśród żołnierzy armii podziemnej i patriotycznie nastawionej inteligencji. Nowa Huta to miejsce, gdzie na stosunkowo niewielkim terenie w sposób symboliczny, a jednocześnie bardzo realny, odbiła się wyraźnie, niczym w zwierciadle historia naszego powojennego kraju. To tutaj rozegrały się latem 1949 r. sceny niszczenia dojrzewających zbóż i innych płodów rolnych, tutaj przybysze „z czterech stron świata” wraz z narzuconą obcą ideologią zdominowali jej pierwotnych mieszkańców tworząc od podstaw samodzielne miasto. Zbudowano domy mieszkalne, rozmaite instytucje, sklepy, szkoły, przedszkola, żłobki, a przede wszystkim ogromny kombinat przemysłowy. Nadejście „nowego” unicestwiło dawne sady, pola uprawne i chaty. Spowodowało zagładę „małej ojczyzny”, która - choć skromna - była przecież czyimś dziedzictwem, żywo odzwierciedlającym ciągłość i harmonijne trwanie pokoleń. Na tym miejscu, pośród jego ocalałych resztek i zachowanych do dziś reliktów wyrosło zupełnie nowe, socjalistyczne miasto. Tysiące przybyszów osiedliło się, założyło rodziny, zapuściło na dobre korzenie i po latach adaptacji do nowych warunków wydało następne pokolenia. To były wydarzenia, które z perspektywy kilkudziesięciu lat można odczytywać bez wielkich emocji, pomimo, że do dziś żyją jeszcze radykałowie, którzy chętnie wysłaliby Nową Hutę jej fundatorom cegła po cegle...
+ + +
Kiedy w 1979 r. papież Jan Paweł II żegnał się z nami po pierwszej historycznej pielgrzymce do naszej ojczyzny, wołał na Błoniach krakowskich: „Zanim stąd odejdę...popatrzę jeszcze stąd na Kraków, na ten Kraków, w którym każdy kamień i każda cegła jest mi droga - i popatrzę stąd na Polskę...I dlatego – zanim stąd odejdę, proszę was, abyście całe to duchowe dziedzictwo, któremu na imię „Polska” raz jeszcze przyjęli z wiarą, nadzieją i miłością – taką, jaką zaszczepia w nas Chrystus na chrzcie świętym. Abyście nigdy nie zwątpili i nie znużyli się i nie zniechęcili. Abyście nie podcinali sami tych korzeni, z których wyrastamy. Proszę was: Abyście mieli ufność nawet wbrew każdej słabości, abyście szukali zawsze duchowej mocy u Tego, u którego tyle pokoleń ojców naszych i matek ją znajdowało. Abyście od Niego nigdy nie odstąpili. Abyście nigdy nie utracili tej wolności ducha, do której On „wyzwala” człowieka. Abyście nigdy nie wzgardzili tą Miłością, która jest „największa”, która się wyraziła przez krzyż, a bez której życie ludzkie nie ma ani korzenia ani sensu.”
Jak ważne to przesłanie nie trzeba nikogo przekonywać, kto tylko czuje owo „duchowe dziedzictwo, któremu na imię Polska”. Ludzie o których jest ta książka, kilkadziesiąt lat temu dali głębokie świadectwo swej wiary i przywiązania do tradycji ojczystej. Lecz byli przez to niewygodni dla systemu. Starano się im odebrać Boga, przetrącić moralny kręgosłup i solidarność grupową. Odbierano im majątki, „kułaków” więziono, niszczono plony, burzono domostwa, pozbawiano pracy. Prześladowania trwały przez wiele lat. Gniazda rodzinne przestawały istnieć, a te, które pozostały w tzw. „strefie ochronnej” wokół kombinatu dogorywały powoli, a wraz z nimi ludzie i zwierzęta. Na ziemi pamiętającej „dymarki” sprzed stuleci teraz wytapiano miliony ton stali, kominy dymiły wzbijając wysoko ponad miastem gęstą zasłonę, a gigantyczne hałdy odpadów przemysłowych i śmieci pokrywały coraz to nowe powierzchnie. Jedne z najpiękniejszych tutejszych uroczysk zasypano; naturalne wodopoje o krystalicznej wodzie i kwitnące łąki przestały istnieć, a stare drzewa wycięto. Smutne pozostałości tamtych wydarzeń można jeszcze do dziś spotkać na obrzeżach miasta. Tamtych ludzi już raczej nie. Pochodzący sprzed wielu lat obraz świata, który wyłania się z zebranych fotografii obieramy teraz za punkt wyjścia naszych dociekań. Niewystygłe jeszcze wspomnienia wciąż zaprzątają nasz umysł i serce. Szczególnie zaś tych, co pochowali tu swoich krewnych. Prochy ich przodków upominają się o swą pamięć. Historia, która wraz z nadejściem socjalizmu nagle wyparowała, teraz powoli się skrapla. Czas zatrzymany w tysiącach małych cząsteczek – fotografii i wspomnień odbija tamten zapomniany i odległy świat, gdzie „kraj lat dziecinnych” i słodycz życia przeplatały się z cierpieniem, bólem przemijania i śmiercią. Z pomocą naszej wyobraźni stare, zniszczone zdjęcia pozwalają odtwarzać zerwane wcześniej więzy rodzinne i przeszłość. Dzięki nim możliwe staje się pokonanie niepamięci, odżywają wspomnienia. Nostalgia splata się z radością, a łzy ze śmiechem. Można lepiej zrozumieć, że to co jest dla nas cenne, co porusza sumienie, może stać się bliskie także innym ludziom. To wszystko ma głęboki sens w konfrontacji z nieubłaganym czasem. To wreszcie rodzaj kontaktu ze światem minionym i z ludźmi, których już nie ma, a których kochaliśmy i kochamy. Nie pozwólmy, aby pamięć o nich zaginęła. Przeżycia jakie towarzyszyły czytelnikom, widzom i uczestnikom akcji „Czas zatrzymany”, a szczególnie dzieciom i młodzieży odkrywającym nieznane wcześniej dziedzictwo Nowej Huty, uświadomiły potrzebę jej kontynuowania dla celów poznawczych, dokumentacyjnych, emocjonalnych, dla odzwierciedlenia tego wszystkiego, co gra w „słowiańskiej duszy”. Spragnieni wiedzy i ciekawi życia naszych przodków byli także liczni widzowie nie tylko z Nowej Huty, ale nawet z innych rejonów Polski i z zagranicy: Anglii, Francji, Hiszpanii, Niemiec, Austrii, Włoch, USA, Australii... Świadczy o tym wiele wpisów do księgi pamiątkowej, listów, a nader wszystko bezpośrednich kontaktów na Placu Centralnym w czasie trwania wystawy i wyrażanych przez nich opinii, a to z kolei może wskazywać na pewne uniwersalne przesłanie i wartości, jakie tam dostrzeżono.
+ + +
Żyjemy w świecie, który staje się "globalną wioską". Przypomnijmy jednak, że papież Pius XI w encyklice Caritate Christi Compulsi z 1932 r. poświęconej kultowi Serca Jezusowego oraz sprawom społecznym powiedział: „uporządkowana miłość chrześcijańska nie tylko nie potępia przywiązania do narodu, przeciwnie - zasadami swymi uświęca je i ożywia”. Dziś te słowa prawdopodobnie nie mają większego znaczenia dla ludzi, których domem jest cały świat, a nie ojczyste gniazdo. Warto jednak zapoznać się z tą encykliką, ponieważ znajdziemy tam wiele aktualnych odniesień do problemów, które ostatnio jeszcze się nasiliły. Przypomnijmy, że wcześniej papież ten, jako Achille Ratti w kwietniu 1918 r. został mianowany przez papieża Benedykta XV wizytatorem apostolskim w Polsce i bywał wraz z arcybiskupem Adamem Sapiehą w Ruszczy i Pleszowie. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został nuncjuszem apostolskim. Podczas bitwy warszawskiej 1920 r. pozostał w Warszawie jako jeden z dwóch (obok przedstawiciela Turcji) przedstawicieli dyplomatycznych obcego państwa.
Dla pierwotnych mieszkańców z terenów obecnej Nowej Huty punktem oparcia była ich wiara katolicka oraz najbliższe środowisko - wieś, w której przebiegało niemal całe ich życie. Ich wzajemne relacje i związki dotyczyły stosunkowo niewielkiego kręgu rodziny i najbliższych sąsiadów. Horyzonty wspólnoty jednak poszerzały się w miarę podejmowania nauki lub pracy oraz rozwijania zainteresowań. Wiele osób działało w katolickich organizacjach młodzieżowych, klubach sportowych, a starsi uczestniczyli w ruchu ludowym. Potrafili dostrzec piękno tkwiące w prastarych obyczajach i obrzędach. Społeczność ta była nastawiona patriotycznie, o czym świadczą liczne dowody powszechnego udziału w obchodach świąt państwowych, kościelnych i ludowych, uroczystościach rocznicowych i manifestacjach. Miłość i poświęcenie do ziemi ojczystej jest jednak kategorią, która ewoluuje w czasie wraz z okolicznościami zewnętrznymi. Ponadto w procesie rozwoju własnej osobowości również pojawiają się zmiany wywierające wpływ na odczuwanie i rozumienie tego pojęcia. To co zostało w narodzie głęboko okaleczone, na zawsze już pozostanie jego nieodwracalną blizną i traumą. Z drugiej zaś strony walka i odrzucenie postępującej nowoczesności - innej jakościowo od tej sprzed półwiecza i osadzonej w odmiennych realiach ustrojowych i geopolitycznych – są nieracjonalne. Trzeba bowiem patrzeć w przyszłość, mieć marzenia i umieć sensownie korzystać z dobrodziejstw postępu dla własnego dobra. Realizując plany życiowe i spełniając się zawodowo dajemy zabezpieczenie swojej rodzinie. W oparciu o różne elementy dorobku cywilizacyjnego można osiągnąć większe możliwości na tak wielu płaszczyznach, że ich wymienianie byłoby wygłaszaniem truizmów. Te dylematy każdy człowiek, któremu nieobojętny jest własny los i rozwój samoświadomości powinien wnikliwie rozważyć samemu. Być może archiwalne zdjęcia, opisy i relacje rodzinne okażą się w tym pomocne. Przez takie magiczne „szkiełko powiększające” można lepiej dostrzec zatarte już nieco, lecz ważne ślady przeszłości. Zapytajmy kim byli nasi przodkowie, jak żyli, w jakim duchu wychowali potomstwo? Pooddychajmy nieco innym światem, w którym mimo siermiężnych warunków wszystko miało jednak pewien swój ład i porządek. Niech stare fotografie i wspomnienia "przeniosą naszą duszę utęsknioną do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych”... Są w nich bowiem treści wzniosłe i piękne, ale też bolesne chwile zapisane na postrzępionych, pożółkłych kartkach papieru i wyblakłych zdjęciach. Można je także odkryć w naszych sercach, duszy i umyśle. Razem wzięte potrafią mocno przemówić.
Adam Gryczyński
P.S. Przygotowując książkę „Czas zatrzymany 2” proszę wszystkich tych, którzy mogą i chcą udostępnić swoje stare zdjęcia pochodzące sprzed 1949 r. oraz opisy, wspomnienia, notki biograficzne osób związanych z naszym terenem, dokumenty, etc. o kontakt w Nowohuckim Centrum Kultury /pok. 118/ tel. 012/644 07 71 lub za pomocą e-maila: gryczynski@poczta.onet.pl