Głos - Tygodnik Nowohucki

W 100 lecie wysiedlenia Grębałowa – W CIENIU „WERKU”
Dodane przez Administrator dnia 07/11/2014 11:58:05

Konserwatywny „Czas Krakowski” usprawiedliwiał te brutalne działania: „Gdzie o interes Twierdzy idzie władze muszą postępować zdecydowanie i energicznie”. I postępowały, a zwykli ludzie musieli się temu podporządkować.
- Przez wiele lat w rodzinach spotykaliśmy się z pamięcią o traumie, jaką dla naszych rodzin było wysiedlenie wsi w 1914 roku, choć dziś o te świadectwa pamięci coraz trudniej. Rozkaz wydali Austriacy stacjonujący w forcie, jak mówiliśmy - „na werku” grębałowskim.. Wszyscy musieli wieś opuścić. W tym miejscu miało pozostać puste pole, otwarte dla ostrzału wojsk austriackich w stronę Kocmyrzowa, skąd spodziewano się ataku wojsk rosyjskich. Moja babcia wspominała że musieli rozbierać niedawno przecież zbudowany dom, z dobrego drzewa. Zapakowali 5.dzieci i pierzyny na wóz i wyjechali szukać schronienia w Głębokiej, rodzinnej miejscowości dziadka – wspominał w niedzielny wieczór (26 października) w grębałowskim Klubie Dukat Władysława Łach.

Treść rozszerzona

Zgromadzeni w klubie mieli okazję usłyszeć więcej o okolicznościach tego pamiętnego dla osiedla wydarzenia. O twierdzy Kraków opowiadał dr inż. Krzysztof Wielgus, o samym wysiedleniu wsi i następstwach - prof. Halina Florkowska-Francić, a o trudnościach z jakimi musieli mierzyć się Grębałowianie, po powrocie - mówił prof. Józef Pociecha.
Za nami uroczyste obchody 100-lecia wybuchu I wojny światowej. 31 października 1918 roku Kraków był wolny Jednak wspominając te radosne w wymowie fakty nie zapominajmy o tym co działo się przez 4 lata, zanim zamilkły działa wielkiej wojny.

Twierdza podchodzi pod Grębałów

Grębałów musiał zniknąć z powierzchni ziemi gdyż na przełomie wieków XIX i XX znalazł się na przedpolu Twierdzy Kraków. A dokładnie – w zasięgu ognia artyleryjskiego fortu Grębałow 49 ¼ .
Śledząc rozwój krakowskich umocnień obronnych nie można nie wspomnieć o inżynierze Tadeuszu Kościuszce. Jemu zawdzięczamy pierwsze nowoczesne fortyfikacje miasta, które wyszły poza obronne mury najstarszej części Krakowa.
Po trzecim rozbiorze Polski, Kraków leżący w granicach Austro-Węgier znalazł się niemal na granicy z Rosją. Stał się twierdzą, rozbudowywaną przez Austriaków od 1854 r. Zaczęło się od 4. fortów: Kościuszko, Luneta Warszawska, Luneta Grzegórzecka i Krakus. Kolejnym krokiem było „uszczelnienie” linii między fortami. Wkrótce jednak postęp techniki - głównie wzrost zasięgu artylerii - spowodował, że fortyfikacje wzniesione w połowie XIX w. stały się bezużyteczne. Udowodniła to wojna francusko pruska. Wprawdzie ówczesne armaty francuskie miały większy zasięg niż pruskie, ale nie były w stanie obronić francuskich twierdz. Prusacy dokonali przełomu technicznego. Ich nowoczesne armaty, ładowane od tyłu, strzelały pociskami o nowym, wydłużonym kształcie, wirującymi wokół własnej osi, nafaszerowanymi nowymi ładunkami wybuchowymi. Strzelały 4 razy na minutę na odległość 8 km, podczas gdy armaty francuskie mogły odpowiedzieć raz na 4 minuty, w zasięgu 4 km! Tak artyleria, ta w pruskim wydaniu, stała się nowym „bogiem wojny”, co wymusiło zmianę w budowie fortyfikacji. Teraz ich odległość od centrum miasta musiała się zwiększyć: z 4 kilometrów do przynajmniej 8 lub 10!
W tym poszerzonym pierścieniu i obronnym wyznaczono m.in. miejsce dla fortu 49 Krzesławice. Warto odnotować, że przy budowie tych olbrzymich umocnień obronnych (konkretnie - Fortu Pszona) zastosowano w Krakowie po raz pierwszy, lany beton.
Olbrzymie forteczne armaty jeszcze, nie zdążyły wystrzelić, a projekty fortów jeszcze nie zeszły z desek kreślarskich, gdy juz okazały się przestarzałe. Za sprawą nowego rodzaju pocisku, z zapalnikiem ze zwłoką. W tej sytuacji ciężkie forty przykryte masami ziemi stały się niebezpieczne. Nowa propozycją było pokrywanie ich pancerzem lub budowa fortów mniejszych, rozproszonych - ze stanowiskami pancernymi. Takim był fort 49 ¼ Grębałów
Budowano go w latach 1897 do 1899 według projektu Maurycego Brunnera. Fort wyposażony był w 4 wieże pancerne.
W momencie wybuchu I wojny światowej zewnętrzny pierścień Twierdzy Kraków liczył 32 forty różnych typów, zarówno pancernych jak i piechoty. W czerwcu 1914, gdy ogłoszono mobilizację, w krzesławickim forcie trwały jeszcze prace modernizacyjne, ale można było spodziewać się, że teren już wkrótce może stać się areną walk.
O scenerii dla wojennej batalii już kilka lat wcześniej pomyśleli austriaccy architekci zieleni. Przedpola twierdzy Kraków były miejscem największych prac... ogrodniczych. Splantowano tony ziemi, w liniach wyznaczanych z geometryczna wprost dokładnością, zasadzono miliony sadzonek drzew. Zachodzące na siebie pasy zieleni skutecznie przesłaniały i maskowały umocnienia twierdzy Kraków, ale były na tyle „ażurowe” by nie utrudniać działań obrońcom..

Życie pod „rewersem... demolacyjnym”

Budowle obronne twierdzy rosły, ale towarzyszyły temu restrykcyjne zarządzenia prawno-administracyjne. Najbardziej uciążliwym był tzw. rewers demolacyjny. Właściciele posesji położonych na przedpolu fortyfikacji musieli podpisywać zobowiązania, iż domy wyższe niż parterowe rozbiorą na swój koszt, na każde żądanie władz wojskowych. Pod taką groźbą stawiali swe domy i zabudowania gospodarcze mieszkańcy Grębałowa, ale po tak długim okresie spokoju, któż mógł myśleć o wojnie?
Sama wieś Grębałów do 1914 roku zachowała historyczny kształt okolnicy, podzielonej na dwie części. Większą – chłopską i mniejszą – folwarczną. Liczyła od 43 do 50 domów i 63 zabudowania gospodarskie. 133 ha ziemi należało do chłopów, do folwarku – 64. Ogólna powierzchnia (197 ha), stawiała Grębałów wielkością na równi z Mistrzejowicami i Zesławicami, ale daleko w tyle za Luboczą, zajmująca 706 ha. Folwark dzierżawił Józef Cieślewicz z Bienczyc.
Samych mieszkańców było około 250, ale„na werku”, w forcie Grębałów, stacjonowało około 200 wojskowych. Należeli do VI grupy obronnej, najbardziej wysuniętej na północ w trzecim pierścieniu twierdzy Kraków. Fort Grębałów, górując nad wsią, kontrolował także linię kolejową do Kocmyrzowa. Jesienią 2014 roku trwało już oblężenie Przemyśla, a krakowski fort 49 ¼ był w pełnym obronnym pogotowiu.
Już od czerwca, od chwili ogłoszenia mobilizacji ludność żyłą pod groźbą ustawicznej ewakuacji.- zapisał Franciszek Twaróg, dyrektor szkoły podstawowej w Luboczy, do której uczęszczały również grębałowskie dzieci. W początkach listopada przyszedł rozkaz całkowitego puszczenia terenu. Termin był krótki, ludność uciekała bezładnie. Nie mając paszy dla inwentarza pozbywała się go za marna cenę.
Grębałowianie wyjeżdżali do innych wsi, położonych w różnej odległości od Grębałowa, zatrzymując się u rodzin, lub wynajmując lokum w mieście.
Natychmiast po wysiedleniu przystąpiono do przygotowania przedpola fortu: wycinano drzewa owocowe, niszczono resztki płodów, rekwirowano burzono budynki.
Budynek szkoły w Luboczy został zajęty przez oddziały wojska i żandarmerii. W efekcie został zdewastowany, a pomoce naukowe i przyrządy, dowody 40 lat istnienia szkoły. walały się po ogrodzie a ławkami palono – wspominał Franciszek Twaróg.
Wieś prawie przestała istnieć...
W listopadzie 1914 roku Rosjanie dotarli w pobliże krakowskiej twierdzy. Pierwszy atak przyszedł od północy, od Królestwa: 16 listopada wojska austriackie z fortów Grebałów i Krzesławice rozpoczęły kontratak, a 18 i 19 listopada 6 austriackich batalionów atakowało przeciwnika w rejonie Sulechowa i Dojazdowa.
22 listopada 2014 wojska rosyjskie zmuszone były się wycofać
Po zakończeniu sukcesem tzw. I bitwy o Kraków niebezpieczeństwo zostało odsunięte, ale nie zażegnane. Na początku grudnia 2014 Rosjanie zaatakowali od południowego-wschodu i znów ten atak został odparty..

Powojenne rachunki

Wiosną 1915 wrócili mieszkańcy zburzonej części Luboczy i na nowo zaczęli odbudowywać swoje domy. Grębałowianom jednak władze wojskowe odmawiały powrotu. W ramach wzmacniania obronności podcinka padały pomysły stałego wysiedlenia mieszkańców i komasacji gruntu. Franciszek Nowak honorowy prezes Towarzystwa Przyjaciół Grębałowa, współprowadzący historyczną uroczystość, przywołuje słowa matki, że zrodził się nawet pomysł osiedlenia Grębałowian w Bieńczycach, w miejscu gdzie znajduje się dziś Arka Pana.
Ba, komenda Twierdzy Kraków zawarła z Kapitułą Krakowską, która była właścicielem gruntu, akt dzierżawny do 31 grudnia 1918 roku!
Ten stan tymczasowości przedłużał się. Mieszkańcy Grębałowa starali się o przepustki umożliwiające przekraczanie zasieków, co wymagało zrobienia fotografii do dokumentów. Dla niektórych te fotografie zostały cenną pamiątką. Działali metodą faktów dokonanych - mimo przeszkód wracali do siebie. Prof. Florkowska - Francić przytacza zapis proboszcza z Pleszowa, z marca 1915 roku opisujący, że Grębałowianie wracają i choć wojsko nie pozwala, stawiają sobie ziemianki i tam mieszkają i organizują życie od nowa.
Powojenny krajobraz był niezbyt przyjazny. Wokół była pustka, na zarośniętych polach trudno było określić granice. Władze co prawda oferują pomoc na zakup maszyn czy wołów. Wincenty Czeczuga z Luboczy zakupił w ramach tej pomocy maszyny rolnicze z fabryki Cegielskiego, ale brakuje dokumentów czy ktoś z Grębałowian z tej możliwości skorzystał.
W Grębałowie rozpoczyna się komasacja gruntów. Sprawozdanie techniczne ze stanu robót komasacyjnych już 25 listopada 1918 roku złożono na ręce Polskiej Komisji Likwidacyjnej, pierwszego organu niepodległej Polski. Te pomiary dokonane na przełomie okresu austriackiego i pierwszych tygodni niepodległości były podstawą do obudowy wsi.
A pamiątką powrotu i odbudowy, jest kapliczka z roku 1922. trwająca po dzień dzisiejszy,
***
Mówiąc o I wojnie światowej, wspominamy widowiskowe kampanie wojskowe, zakulisowe działania dyplomatyczne, a zapominamy o perspektywie losu zwykłych ludzi, mieszkańców podkrakowskiej wsi, która została zmieciona z powierzchni ziemi. O tym miał przypomnieć wieczór poświęcony stuleciu wysiedlenia Grębałowa.
Mobilizacja wojenna obejmowała mężczyzn od 16 do 60 roku życia. Przez okres wojny do armii austro-węgierskiej zmobilizowano 8 mln mężczyzn spośród 52 mln mieszkańców. Na wojnę poszli mężczyźni, ale i na cele wojskowe zarekwirowano konie. Żywność szła na przede wszystkim na potrzeby wojska. Na potrzeby wojenne wybito stada hodowlane. Gdy szalała drożyzna i rosła inflacja. Gdy trzeba było zaczynać od początku. Ci co przeżyli wracali do domów. Czasem, jak w Grębałowie, musieli budować życie zupełnie od podstaw.
Trwamy i pamiętamy – to refleksja z rocznicowego spotkania mieszkańców wspominających 100 lecie wysiedlenia wsi. A zaproszony na uroczystość prezydent Krakowa Jacek Majchrowski. zwrócił uwagę na to, co cenne i rzadkie, a charakterystyczne właśnie dla Grębałowa, dziś rozwijającego się miejskiego osiedla liczącego 750 domów – wspólnota lokalnej społeczności i budowanie przyszłości przy kultywowaniu pamięci i przeszłości.
Krystyna Lenczowska

Uroczystość upamiętniającą 100.lecie wysiedlenia Grębałowa, zorganizował zespół powołany przy Towarzystwie Przyjaciół Grębałowa. Okolicznościowy program artystyczny przygotowała Barbara Anna Brzezińska i Grupa Poetica.
Organizatorzy dziękują wszystkim, którzy włączyli się w przygotowanie uroczystości, a szczególnie Henrykowi i Mateuszowi Woźniakom, którzy przygotowali okolicznościowa wystawę oraz Annie Grabskiej kierowniczce Klubu Dukat.