Mogilska biblioteka cystersów
Dodane przez Administrator dnia 09/03/2018 10:13:33
Pierwszy zbiór, kilkanaście woluminów przynieśli ze sobą mnisi, osiedlający się w Mogile z macierzystego klasztoru w Lubiążu. Jako klasztorne uposażenie mógł być złożony, zgodnie z nakazem konstytucji cysterskich, z ksiąg liturgicznych, Reguły i kalendarza oraz dzieł Ojców Kościoła i Biblii.
Zapewne księgi przechowywano w „armarium” obok zakrystii wraz z cenniejszym sprzętem służącym kultowi religijnemu. Taki był początek zbiorów bibliotecznych.
Reguła zakonu cystersów nakazywała ciągłe dokształcanie się mnichów i kultywowanie nauki, jako jednego z ważniejszych obowiązków zakonnych. Ze szczególnym naciskiem nałożył go na cystersów w 1335 roku papież Benedykt XII. Jeszcze wcześniej, bo w 1245 roku papież Innocenty IV zatwierdził utworzenie w Paryżu Kolegium św. Bernarda, jako centralnego ośrodka kształcenia cystersów. W Krakowie, na podstawie bulli papieskiej z 1401 roku, na prośbę króla polskiego Władysława Jagiełły, doszło do utworzenia Seminarium Cysterskiego przy Akademii Krakowskiej. Wtedy też pierwsi cystersi podjęli studia teologiczne w Akademii Krakowskiej - pisze Hanna Batorowska w artykule „Z dziejów biblioteki klasztoru OO. Cystersów w Mogile od jej zarania do początku XVIII wieku”, opublikowanym w „Pracach Bibliotekoznawczych".
Treść rozszerzona
Biblioteka
Jednym z pozyskujących księgi dla mogilskiego klasztoru był długoletni opat Mogiły - Jan Taczel z Raciborza. Brał on aktywny udział w życiu zakonu i uczestniczył w kapitułach generalnych w Citeaux , skąd przywoził cenne kodeksy. Potrafił również znaleźć sponsorów dla zakupu książek do klasztornej biblioteki wśród mieszczan krakowskich .
Większość zachowanych do dziś inkunabułów, pierwszych druków, prawdopodobnie została sprowadzona do opactwa za jego właśnie kadencji. Jest między nimi Biblia latina, dzieła św. Alberta Wielkiego, pisma św. Augustyna, św. Bonawentury, św. Bernarda z Clairvaux, św. Hieronima i Jakuba z Paradyża. Za czasów Taczela (w Mogile od 1493 do 1530) powstała papiernia. Kolejny opat mogilski - Erazm Ciołek, przyjaciel Erazma z Rotterdamu, znany był nie tylko ze swoich zamiłowań do zbierania ksiąg, ale i z aktywnej działalności w celu podniesienia poziomu naukowego klasztoru. Ciołek wzbogacił księgozbiór cysterskiej biblioteki nie tylko w dzieła teologiczne czy religijne, ale też o księgi z rozmaitych dyscyplin naukowych.
Dzisiejsza sala biblioteczna, położona nad zakrystią bazyliki, pochodzi z XVI wieku. Umiejscowiona została na pierwszym piętrze – nad zakrystią. Wiadomo że w 1538 roku opat Erazm Ciołek był w trakcie jej urządzania, ale możliwe, że była przebudowana w wiekach następnych.
Ciołek, doceniając talent jednego ze swoich mnichów - Stanisława Samostrzelnika, zlecił mu wykonanie dekoracji malarskiej wnętrza biblioteki. Zdobienia – polichromie Samostrzelnika, delikatnie wijące się motywy roślinne do dziś zdobią sklepienia bibliotecznej sali. A opata Ciołka upamiętnia napis: Ad honorem ed gloriam Omnipotentis Dei Fratribus suis ad utilitatem fr. Erasmus abbas fecit co znaczy „Ku czci i chwale Wszechmocnego Boga, a na użytek braciom swoim sporządził brat Erazm opat”.
Świadectwem nieprzeciętnego talentu Samostrzelnika były również iluminacje w księgach - modlitewnikach Zygmunta I Starego i jego żony – Bony Sforza oraz mszale i ewangeliarzu biskupa Piotra Tomickiego. Brat Stanisław ilustrował też żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich i księgę rodu Szydłowieckich. Dziś jego wspaniałe dzieła można oglądać nie tylko w Mogile lecz i w muzeach Londynu, Monachium, Mediolanu i Sankt Petersburga.
Prawdziwym bibliofilem wśród mogilskich opatów był Marcin Białobrzeski, w 1959 roku wybrany opatem w Mogile. To jemu zawdzięczamy rozkwit cysterskiej biblioteki i rozwój papierni, która za jego rządów była już dużym zakładem zatrudniającym oprócz papiernika, czterech czeladników i produkowała wysokiej jakości papier.
Wiek później ojcowie cystersi z Mogiły byli właścicielami jednej z największych w Europie papierni, z której eksportowali doskonały papier, głównie do państwa Moskiewskiego, na Węgry, do Siedmiogrodu, Mołdawii i na Wołoszczyznę. Także niektóre rękopisy, przechowywane do dziś w archiwum klasztornym, sporządzone zostały na papierze z własnego warsztatu. Znakiem rozpoznawczym są filigrany tej papierni, przedstawiające infułę i pastorał - insygnia władzy opackiej.
Bibliotekarze
Biblioteka Monasterium miała opiekunów, mecenasów, ale i bibliotekarzy. Ich nazwiska można odszukać przeglądając nekrologi zakonników mogilskich, gdzie, między wielu wymienionymi funkcjami pełnionymi w klasztorze, czasami występuje sformułowanie bibliothecarius bądź Praefectus Bibliothecae. Jednakże odnotowano tylko dzień i miesiąc ich śmierci. „Nekrolog mogilski” pochodzi z XVII wieku, a tytuł „Prefekt Biblioteki” wymieniono m.in. przy nazwiskach Benedykta Welca, Tomasza Rayskiego, Roberta Widowskiego czy Rohna.
Zbiór biblioteki cysterskiej w Mogile kilkakrotnie był dewastowany i zubożany o najcenniejsze dzieła. Do naszych czasów dochowały się cztery inwentarze biblioteczne. Najstarszy, z 1668 roku, obejmuje 836 dzieł religijnych w 1178 woluminach, podzielonych na 18 działów.
Urzędowy inwentarz, sporządzony przez komisję inwentaryzacyjną w 1874 roku wylicza 2673 dzieł w 3688 tomach. Już po sporządzeniu tego inwentarza zniknęło z biblioteki w nieznany sposób kilkadziesiąt najcenniejszych dzieł, tak rękopisów jak i druków.
W 1906 roku archiwistą i bibliotekarzem został mianowany o. Gerard Kowalski. Z pomocą architekta F. Mączyńskiego odrestaurował w 1911 roku zabytkowe wnętrze biblioteki, wyposażył w nowe regały, skatalogował i uporządkował księgozbiór. Wspólnie z Kazimierzem Kaczmarczykiem ojciec Gerard Kowalski opracował i wydał w 1919 roku w Krakowie „Katalog archiwum opactwa cystersów w Mogile”. Katalog zawiera opisy 309 dyplomów pergaminowych, 609 rękopisów archiwalnych, 258 rękopisów bibliotecznych, 165 rękopisów muzycznych oraz 45 map i planów.
…i księgi
Dziś do najcenniejszych pozycji, które w przyszłości będą eksponowane w muzeum powstającym w pałacu opata mogilskiego będą m.in. starodruki. Tak cenne, jak wydrukowany w Antwerpii w 1570 roku „Theatrum Orbis Terrarum” autorstwa Abrahama Orteliusa, pierwszy nowożytny atlas świata. To niezwykłe dzieło zawiera mapy ówczesnego świata - czterech znanych wtedy kontynentów (Ameryka, Azja, Afryka i Europa), oraz koniec mapy poszczególnych krajów. Jest tam również dokładna mapa XVI-wiecznej Rzeczpospolitej.
„Zielnik Herbarzem z Języka Łacińskiego zowią”, autorstwa Szymona Syreniusza, wydany w Krakowie, w 1613 służył mnichom, co potwierdzają ślady użytkowania, jako poradnik w pracach polowych i ogrodowych. Zawiera 765 opisów roślin oraz sposobów ich użytkowania, ale także recepty leków, przepisy potraw, sposoby zwalczania szkodników, leczenia bydła domowego i opisy dawnych zwyczajów i obrzędów związanych z uprawą roślin. To jeden z pierwszych opisów roślin Europy Środkowej, ilustrowany rysunkami.
Z kolei „Aerarium chronologicum a conditio Mundo”, to rękopis łaciński spisany przez Emmanuela Mayera, cystersa z austriackiego klasztoru w Lilienfeld, powstały na zamówienie opactwa w Mogile. To dwutomowe dzieło opisuje dzieje świata od stworzenia do roku 1763. Zawiera tablice chronologiczne i paschalne wraz z krótkimi notkami o najważniejszych wydarzeniach w danym roku. Całość jest kompendium wiedzy historycznej braci zakonnych w XVIII w.
***
W bibliotece cystersów panuje, jak kiedyś, nastrój ciszy i skupienia. Wewnątrz sali, na dwubarwnej czarno-białej posadzce, stoją wzdłuż wysokich ścian, stare szafy biblioteczne. W szafach umieszczono na górnych półkach miniaturowe modlitewniki i malutkie dzieła będące wspaniałymi przykładami sztuki typograficznej. Im niższa półka, tym formaty książek są większe. Na samym dole przechowywane są wyłącznie olbrzymie foliały oprawne w grube, obciągnięte skórą deski.
Krystyna Lenczowska